Rắc Rối Giới - Gender Trouble

“Judith Butler được gọi là vua và nữ hoàng của thuyết lệch pha...”

Gender Trouble (Rắc rối Giới) là “một trong những công trình nghiên cứu về nữ quyền và lệch pha được trích dẫn nhiều nhất trong lịch sử”.

Với những người “trong ngành”, Judith Butler là cái tên không xa lạ, dù họ thể hiện quan điểm ủng hộ hay phản đối các công trình học thuật của tác giả này. Judith Butler (24/2/1956), hay tên đầy đủ: Judith Pamela Butler, là một nhà triết học và nhà lí thuyết giới người Mỹ có những tác phẩm ảnh hưởng đáng kể đến triết học chính trị, đạo đức cũng như đến các lĩnh vực thuộc làn sóng nữ quyền thứ ba, lí thuyết queer và lí thuyết văn học.

Nói về những bài viết, những công trình nghiên cứu của Butler, người ta thường coi cuốn sách Gender Trouble (Rắc rối Giới) là “nổi” nhất – thách thức các quan niệm quy chuẩn về giới, đồng thời phát triển thuyết biểu hành giới (“gender performativity”, cũng được dịch là lí thuyết trình diễn giới). Mặc dù Gender Trouble (Rắc rối Giới) không hề dễ đọc một chút nào, song sách đã bán hơn 100.000 bản với khoảng 30 ngôn ngữ trên toàn cầu. Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam cũng tin tưởng rằng bản tiếng Việt sẽ tiếp tục góp phần nâng thêm các con số nói trên.

Trước hết, tiêu đề chứa đựng một từ khóa mà bản thân nó toát lên tinh thần của cuốn sách này: “rắc rối”. Tác giả cho rằng không nên nhìn nhận từ “rắc rối” một cách tiêu cực: “Tôi kết luận rằng rắc rối là tất yếu, và nhiệm vụ của chúng ta là gây rắc rối, là gặp rắc rối sao cho hiệu quả nhất”. Gender Trouble (Rắc rối Giới) dường như mở một lối đi nữa cho các nhà nghiên cứu giới khác, thí dụ Sara Ahmed nhận thấy việc “gây rắc rối” chứa đựng khả năng thúc đẩy một công việc mới của nữ quyền, bởi điều đó chất vấn các khái niệm xưa nay hợp thành tính đồng nhất của con người: giới tính/ giới/ ham muốn; chất vấn các phạm trù vốn dĩ hỗ trợ cho quan điểm phân biệt, kì thị phụ nữ và dị tính luyến ái bắt buộc về giới ở phương Tây. Còn Sandra Lipsitz Bem thì diễn giải Gender Trouble (Rắc rối Giới) thành 3 sự đảo lộn căn cốt: a) 2 giới tính nam – nữ không phải là nguyên nhân của dị tính luyến ái bắt buộc và duy nhất, mà chính là kết quả; b) mọi giới đều là diễn giới, do đó không có bản gốc mà chỉ có các bản sao; và c) những cá nhân không có trạng thái hòa hợp, mạch lạc giữa giới tính/ giới/ ham muốn thì không kì dị mà chẳng qua do bị hệ thống dị tính luyến ái bắt buộc định nghĩa như thế. Shildrick nêu ý kiến rằng có thể coi lý thuyết của Butler là “điều kiện không thể thiếu” của nữ quyền luận hậu hiện đại. Thậm chí Sara Salih từng nhận định như sau: “Ngay cả những nhà tư tưởng không đồng tình với Rắc rối Giới cũng phải thừa nhận nó đã và tiếp tục có ảnh hưởng và tầm quan trọng trong rất nhiều lĩnh vực”.

Trở lại với bình luận rằng Gender Trouble (Rắc rối Giới) chẳng hề dễ đọc, chính Judith Butler cũng lên tiếng cho tác phẩm của mình:

“Dù khen hay chê, nhiều độc giả phê bình Rắc rối giới khó đọc. Thậm chí một số người còn cảm thấy kỳ lạ và tức giận khi một cuốn sách khó tiêu thụ như vậy lại trở nên ‘nổi tiếng’ đến thế theo tiêu chuẩn học thuật. Cuốn sách của tôi khiến nhiều người ngạc nhiên có lẽ vì chúng ta đã đánh giá thấp độc giả. Trên thực tế, độc giả có đủ khả năng và ham muốn đọc những văn bản phức tạp và thách thức, khi sự phức tạp có lý do của nó, khi sự thách thức có mục đích chất vấn những sự thật hiển nhiên, khi tính hiển nhiên của những sự thật ấy quả thật đang áp bức người khác”.

Song với tất cả những ai đã đọc công trình này thì có một thực tế rõ rành rành – cuốn sách đòi hỏi độc giả phải đọc nó nhiều hơn một lần, nếu không muốn nói là đọc đi đọc lại, phần vì nhiều quan điểm khác, lạ, thậm chí mang tính “lật đổ”, gây khó chịu, xuất hiện:

“Nếu chúng ta vẫn phải tranh cãi về sự bất biến của giới tính thì có lẽ ‘giới tính’ cũng được văn hóa kiến tạo như giới. Quả thật, có lẽ giới tính vốn vẫn luôn là giới, và việc phân biệt giới tính/ giới hoá ra hoàn toàn vô nghĩa^”.

“Thật vậy, tôi sẽ chỉ ra rằng giới tính, về bản chất, vốn vẫn luôn là giới^”.

“Chúng ta không nên giả định trước rằng có một phạm trù ‘phụ nữ’ chỉ chực chờ được điền vào những cấu phần khác nhau của chủng tộc, giai cấp, tuổi tác, sắc tộc hay tính dục để trở nên trọn vẹn”.

Dẫu vậy, cuốn sách của Butler không chỉ chứa đựng tầng tầng thuật ngữ được cài giắt trong lớp lớp văn phong phức tạp, không chỉ huy động, viện dẫn kiến thức đa ngành đầy thử thách... mà ở sâu thẳm vẫn xuất phát từ thương tổn cá nhân hết sức “đời thường”:

“Tôi cũng thấm thía sự phũ phàng của một cuộc đời bị ngăn chặn, bị coi là không ‘đáng sống’, bị giam cầm và đình chỉ, một án tù chung thân. Tôi lì lợm cố gắng ‘phi tự nhiên hóa’ giới cũng chỉ vì khát khao chống lại bạo lực quy chuẩn ngầm ẩn trong những hình thái giới tính lý tưởng, cũng như nhổ tận gốc những giả thiết phổ biến về dị tính tự nhiên hay áng chừng trong các diễn ngôn đời thường và học thuật về tính dục”.

Dĩ nhiên, không dừng lại ở nỗi trăn trở nội tại, của chính mình, Judith Butler ấp ủ những tác phẩm như Gender Trouble (Rắc rối Giới) là dành cho những thân phận khao khát sống cho ra sống mà nay đang chịu cảnh lạc loài, bị xem như bất khả tri:

“Nếu Rắc rối Giới thực hiện một nhiệm vụ quy chuẩn tích cực nào đó thì đó là kiên quyết đòi hỏi xã hội hợp pháp hóa những cơ thể bị coi là sai trái, không thật, và bất khả tri”.

Tháng 10/ 2022, Gender Trouble (Rắc rối Giới) bản tiếng Việt ra mắt – sau vài năm làm việc của nhóm dịch Tiên Phong, cùng sự hỗ trợ nhiệt thành của người hiệu đính, trở thành ấn phẩm Gender Trouble được xuất bản đầu tiên tại khu vực Đông Nam Á!

Trước đó, vào tháng 10/2020, nhân kỉ niệm 30 năm xuất bản ấn phẩm, Tạp chí nghiên cứu châu Á đã tập hợp một số nhận định của những học giả đại diện cho từng khu vực về nó: Geeta Patel mặc dù không đánh giá cao các nguồn dữ liệu của Butler trong cuốn sách, song tin tưởng rằng “những thách thức mà Butler ném ra cho các dữ liệu này (...) có thể được triển khai ở mức độ rộng hơn nhiều”. Hoặc Gail Hershatter kết luận: “Nhìn lại nhiều thập kỷ từ khi Rắc rối Giới xuất hiện, sau sự xuất hiện của thuyết lệch pha, chính trị về chuyển giới, giới phi nhị phân, và việc tư duy lại về cả giới tính lẫn giới trong mọi lĩnh vực hoạt động, từ chăm sóc trẻ cho đến sinh học tế bào, rõ ràng là Butler đã mang lại cho giới học thuật và chính trị biết bao nhiêu thói quen tư duy mới. Mặc dù Rắc rối Giới khởi sự một cuộc đối thoại, nhưng nó không phải là lời kết luận cuối cùng, hay thậm chí là lời cuối cùng của Butler về chủ đề này” v.v.

Gender Trouble (Rắc rối Giới) quả thực đã tỏa bóng cho nhiều lớp người trong xã hội, và ra nhiều ngành nghiên cứu như chính trị học, dân tộc học, ngôn ngữ học, tâm lý học xã hội, nghiên cứu nhân văn v.v.